Jacques Sturm
(Luxemburg, 13 maart 1807 – Rome, 10 januari 1844)
Faust en Marguerite
Olieverf op doek, 63 x 51 cm,
gesigneerd en gedateerd

Schreuder & Kraan Kunsthandel
Prijs op aanvraag

Faust en Marguerite

Het was met dit schilderij, Faust et Marguerite, dat Jacques Sturm zich in 1838 als schilder op de Salon van Luik presenteerde en indruk maakte.

Men herkende de kwaliteit van het schilderij, critici roemden vooral de pure en aandoenlijke figuur van Marguerite. In deze schilder zag men een belofte voor de toekomst van de jonge Belgische schilderschool. Dat het heel anders zou lopen kon op dat moment nog niemand bevroeden.

Jacques Sturm

Jacques Sturm werd in 1807 in Luxemburg geboren als zoon van een pruikenmaker. De familie had het niet breed dus een opleiding als kunstenaar behoorde niet tot de mogelijkheden. Luxemburg was bovendien ook bepaald geen vruchtbare omgeving voor de kunsten. Gelukkig werd zijn talent opgemerkt door zijn tekenleraar en deze beval hem aan bij de energieke Marcellin Jobard, die in Brussel een belangrijke lithografische firma leidde, een nieuwe en revolutionaire techniek waarbij afbeeldingen door middel van steendruk konden worden gereproduceerd. En zo trok Sturm in 1825 op zeventienjarige leeftijd naar Brussel.

In de jaren die volgden werkte Sturm als tekenaar aan deel III en IV van Chateaux et Monuments des Pays-Bas van Jean-Joseph De Cloet. Voor dit werk moet hij veel door Nederland en België hebben gereisd. Hij werkte dag en nacht, dankbaar voor het feit dat hij met 60 franc per maand goed door zijn baas werd betaald. De onrust rond de Belgische Revolutie van 1830 en de afscheiding van het Koninkrijk der Nederlanden werd het lithobedrijf echter fataal. Kort na de revolutie zag Jobard zich genoodzaakt om zijn bedrijf te sluiten.

Sturm was nu op zichzelf aangewezen en hij legde zich toe op het tekenen van vaardige- en nauwkeurig uitgewerkte portretten. Daarnaast verdiepte hij zich in geschiedenis en literatuur. Hij las Schiller en Goethe, Tasso en Dante. De kunstenaars van de Romantiek lieten zich vaak inspireren door de literatuur en introduceerden op die manier allerlei nieuwe thema’s in de beeldende kunst.

Van 1834 tot 1839 studeerde Sturm aan de Academie van Brussel. Tot 1836 had hij nog geen penseel aangeraakt, maar nu waagde Sturm het toch om zich te gaan bezighouden met schilderkunst. Degelijk opgeleid als tekenaar, beschikte hij over voldoende ervaring om zich al na twee jaar in 1838 in Luik als schilder te presenteren.

Faust

Faust en Marguerite was geïnspireerd door het beroemde treurspel Faust van Goethe. Dit werd in 1808 gepubliceerd en zou diens belangrijkste werk zijn. Goethe baseerde zich op oude sagen over Dr. Faust die een pact met de duivel sloot, maar ook op het trieste waargebeurde verhaal van de dienstmeid Gretchen, die in Frankfurt ter dood werd veroordeeld omdat ze haar pasgeboren kind had gedood.

Faust gaat over een oude en gedreven wetenschapper die er al zijn hele leven naar streeft om alle beschikbare kennis tot zich te nemen. Toch meent hij dat dit allemaal zinloos is en neemt zijn toevlucht tot magie om ultieme kennis te vergaren, dit is echter tevergeefs.

Mephistopheles sluit een weddenschap met God af: hij stelt dat hij de rechtschapen Faust van het rechte pad af kan brengen. God is echter overtuigd van de goedheid van de mens en neemt de weddenschap aan.

Faust wordt vervolgens bezocht door Mephistopheles, de duivel, die hem een voorstel doet: hij zal alle wensen van Faust vervullen, maar als tegenprestatie zal Faust hem daarna in de hel moeten dienen. Faust doet een tegenvoorstel: als Mephistopheles Faust een ervaring van transcendentie op aarde kan geven - een moment dat zo gelukzalig is dat hij er voor altijd in wil blijven - dan zal hij onmiddellijk sterven en de Duivel in de hel dienen. Mephistopheles neemt de weddenschap aan en Faust ondertekent het pact in bloed.

Faust en Mephistopheles bezoeken een heks die Faust verandert in een aantrekkelijke jongeman. Als Faust vervolgens Marguerite (ook wel Margarethe, Gretchen of Grietje) op straat ontmoet wordt hij verliefd op haar. Hij wil haar koste wat het kost voor zich winnen en roept de hulp van Mephistopheles in om te zorgen dat ze verliefd op hem wordt. Voor Marguerite betekent de verhouding echter een groot onheil.

Marguerite’s moeder sterft aan een slaapdrankje, dat Marguerite haar toediende om privacy te krijgen, zodat Faust haar kon bezoeken. Marguerite ontdekt later dat ze zwanger is van Faust.

Haar broer veroordeelt Faust, daagt hem uit tot een duel om de eer van zijn zuster te redden. Hij sterft door toedoen van Faust en Mephistopheles.

Marguerite ziet zich gedwongen om hun pasgeboren kind te verdrinken, want zij en Faust zijn niet getrouwd. Ze belandt in de kerker en wordt krankzinnig. Faust en Mephistopheles haasten zich naar de kerker om Marguerite te bevrijden. Ze weigert echter om mee te gaan; liever doet ze boete voor haar zonden. Kort na deze woorden overlijdt ze… Ze heeft zich bevrijd van Faust.

Niets dan ellende, dus.
 
Op het schilderij van Jacques Sturm is er nog niets te zien wat op de komende rampspoed wijst, of het moet de dreigende aanwezigheid van Mephistopheles zijn. Met de kenmerkende rode veer op zijn hoofddeksel kijkt hij, samen met de oude Martha, een buurvrouw in wiens tuin ze wandelen, vanuit de achtergrond toe.

Sturm schilderde vaker dit soort scenes waarbij het noodlot elk moment kan toeslaan. Tot onze ontzetting weten wij, de toeschouwers, wat de hoofdrolspelers te wachten staat, terwijl zij zelf nog in zalige onwetendheid verkeren. Op die manier staat een ogenschijnlijk vredige voorstelling toch bol van de spanning.

Sturm onderscheidde zich van andere schilders door dicht op zijn figuren te kruipen. Faust en Marguerite zijn bijna beeldvullend weergegeven. Er zijn prachtige details te zien, zoals de kop van een jachthond, rechtsonder, of de glimmende gesp op de mantel van Faust.

Margherite's delicaat geschilderde handen vormen het middelpunt van de compositie. Ze trekt de blaadjes van een bloem: “Er liebt mich – Liebt mich nicht”. Haar vraag vormt het centrale thema van het schilderij.
Het was vooral deze figuur van Marguerite die in Luik de aandacht trok, met haar zachte trekken en neergeslagen ogen verwezenlijkt zij het neoklassieke ideaal van diepe, in rust gevangen gedachten. De warme kleuren, de melancholische sfeer en de zachte trekken van de twee geliefden dienen om in te spelen op ons gevoel.

Jacques Sturm kan tot de Romantiek worden gerekend. Deze complexe stroming laat zich moeilijk in een definitie vangen. Men streefde niet naar één stijl, de Romantiek was eerder een geestesgesteldheid, die zich niet alleen uitte in de schilderkunst maar ook in de politiek, in filosofie, muziek en literatuur.

De Romantiek ontstond uit desillusie met de Verlichting en de nasleep van de Franse revolutie van 1789. Na een periode van rede zonder gevoel volgde nu een periode van gevoel zonder rede.

Men wilde terug naar de natuur: een ontembare, overweldigende en onvoorspelbare natuur. Er was een nostalgische hang naar het verleden en naar het exotisme. Om deze gevoelens vorm te geven had men behoefte aan een nieuwe, rebelse stijl die brak met de oude gevestigde orde. Dat werd het eclecticisme: de herontdekking en het gebruik van niet één stijl, maar een veelheid aan stijlen die werden gecombineerd tot een nieuwe, typisch negentiende-eeuwse stijl: het historisme. Stijlen die al lang waren verwaarloosd of verguisd, zoals bijvoorbeeld de kunst van de middeleeuwen, werden - ook door Sturm - omarmd en ingepast in dit nieuwe stijlprincipe.

Albrecht Dürer, kopergravure: Jong paar en de dood, 1496-1500.

Om de wortels van Sturms Faust te vinden moeten we ook terug naar het verleden, naar een kopergravure van Albrecht Dürer uit 1498, “de geliefden en de dood, (de wandeling)”. Ook op deze prent is de dreiging van het noodlot te zien, in de vorm van de dood die vanachter een boom toekijkt. Sturm vond hier inspiratie voor de compositie, de elegantie van de kostuums en de houding van zijn figuren.

Eugène Delacroix, Mephistopheles in de lucht
Lithografie, b320 x h482 mm, 1828

Zoals gezegd kende de Romantiek vele verschijningsvormen. Opvallend is het verschil tussen de Faust van Sturm en die van de beroemde Eugène Delacroix, "le prince des romantiques".

In 1828, tien jaar vóór de Faust van Jacques Sturm, publiceerde de Eugène Delacroix een serie van 17 illustraties bij een Franse uitgave van Faust. Delacroix werd geïnspireerd door een opvoering van Faustus in Drury Lane Theater in Londen, die hij 1825 bijwoonde.

Uit zijn openingsprent spreekt een nieuwe hang naar een individuele en subjectieve weergave van zijn onderwerp. De verbeelding is hier belangrijker dan een naturalistische weergave. De prent toont Mephistopheles zwevend boven een middeleeuwse stad. Elke spier in zijn hoekige lichaam lijkt aangespannen, zijn klauwen staan uit, hij drukt een kwaadaardige macht uit.

Eugène Delacroix, Faust ontmoet Margherite op straat
Lithografie, b320 x h482 mm, 1828

De Faust van Delacroix ziet er gesoigneerd maar onbetrouwbaar uit, tussen hem en Marguerite hangt een erotische spanning.

Met zijn Faust wilde Delacroix “de middenklasse versteld doen staan", zo schreef hij, maar zijn versie van Faust bleek te bizar, te agressief. ”Het Franse publiek verwijt hem een overdaad aan woeste kracht, maar eigenlijk is het hier perfect geschikt" vond Goethe zelf. De uitgave werd in ieder geval slecht ontvangen en het werd geen commercieel succes.

Het verschil in benadering tussen Delacroix en Sturm, beiden Romantici, kan niet groter zijn. Delacroix’s woeste benadering contrasteerde sterk met het werk van Neoclassicisten als de Franse schilder Jacques-Louis David of Ingres, dat zich kenmerkte door koele kleuren en heldere lijnvoering. Sturms leraar aan de academie, François-Joseph Navez (1787 - 1869), was zelf een leerling van David geweest en Sturm heeft dus niet geheel aan die invloed kunnen ontsnappen. Sturm had echter moeite met hun kleurgebruik en was niet zo gek van de Franse School.

Auguste-Barthélemy Glaize (1807 – 1893)
Faust und Mephisto mit Gretchen und Frau Marthe im Garten
Städel Museum in Frankfurt, Duitsland

Invloed

Opmerkelijk is een schilderij van zijn Franse leeftijdgenoot Auguste-Barthélemy Glaize (1807 – 1893) Faust und Mephisto mit Gretchen und Frau Marthe im Garten in het Städel Museum in Frankfurt.

Dit werk uit 1839, één jaar nadat Sturm zijn werk in Luik presenteerde, toont zoveel overeenkomst met het werk van Sturm dat het lijkt of Glaize er door moet zijn geïnspireerd. Beide werken zijn in een ovaal geschilderd, er is een vergelijkbaar coloriet gehanteerd. De schaduwen op de gezichten van Faust en Gretchen moeten wellicht het naderende noodlot symboliseren, maar zijn een ongelukkige keuze.
De indruk ontstaat dat Sturm wel degelijk invloed heeft gehad op andere kunstenaars, ook al is hem als beginnend kunstenaar die eer nooit gegeven.

Errol Flynn en Olivia de Havilland uit de film Robin Hood uit 1938

Het is overigens goed om zich te realiseren wat voor invloed deze historiserende stijl op ons heeft gehad. Vergelijk bijvoorbeeld deze foto van Errol Flynn en Olivia de Havilland uit de film Robin Hood uit 1938, honderd jaar na het schilderij van Sturm.  

Sommige kunstenaars komt het succes aanwaaien, anderen moeten het bevechten. En dat heeft niet eens zozeer te maken met de kwaliteit van hun werk, maar meer of ze over de juiste connecties beschikken. Jacques Sturm behoorde duidelijk tot de tweede categorie, zijn weg naar erkenning was een strijd. Hij kende enig succes maar ook afwijzing.

Een werk dat hij inbracht voor de Triënnale in Brussel werd niet tot de tentoonstelling toegelaten, waarna Sturm zich koppig met zijn werk bij de ingang van de tentoonstelling opstelde. Na een uur werd de burgemeester er bij gehaald, die hem verzocht om te vertrekken.

De afwijzing in Brussel had hem erg aangegrepen, maar zijn situatie verbeterde in zoverre dat Sturm een reis naar Parijs kon overwegen. Hij vertrok in september 1841 naar de Franse hoofdstad.

In deze tijd had Sturm al gezondheidsproblemen, die tot zijn vroegtijdige dood zouden leiden en hoewel hij alle voorzorgsmaatregelen nam die maar mogelijk waren was hij zich bewust van de dreiging die er van uitging. “Mijn gezondheid is van dien aard dat ik er niet al te veel op durf te vertrouwen, alhoewel ik er al een paar weken heel blij mee ben, dus ik zorg voor haar zoals een minnaar voor zijn minnares zorgt, een vrek voor zijn geld zorgt, een dominee voor zijn portefeuille zorgt, in één woord ik doe mijn best, de rest is aan God. Toch voel ik diep van binnen altijd iets dreigends; één explosie en mijn vriendin is van slag.”

Het waren ook gezondheidsproblemen die hem na amper twee maanden dwongen om Parijs in februari 1842 weer te verlaten om terug te keren naar Brussel, hoe graag hij er ook langer was gebleven.

Ook geestelijk had hij het zwaar: “Wat kan ik anders doen om mezelf te redden dan vluchten in onverschilligheid; waar sta ik, na een leven van zwoegen? Maar laten we deze pagina snel omslaan, dat zal me op andere ideeën brengen, want deze ideeën leiden me altijd te ver, zodat ik, als ik op de bodem ben aangekomen, altijd om me heen kijk om te zien of er geen spijker is om me aan op te hangen.”

Sturm bleef niet lang in Brussel. Zijn gezondheid ging snel achteruit, de moraal was laag en hij hoopte dat het warme Italiaanse klimaat hem soelaas zou bieden. Hij vertrok dus naar Rome, waar hij afwisselend de kunst en de natuur bestudeerde.

Misschien voelde hij zijn einde naderen, want aan zijn vrienden vertelde hij dat hij, in de nabijheid van de meesterwerken van de Italiaanse schilderkunst, het zich niet kon permitteren om ook maar een uur te verliezen. Zijn harde werken deed zijn gezondheid in ieder geval geen goed. In januari 1844 stierf hij, 37 jaar oud, te Rome.

Volgens de necrologie in het tijdschrift La renaissance bewezen de onvoltooide werken, die na zijn overlijden uit Rome terugkwamen, hoezeer deze schilder met zijn poëtische en melancholieke stijl in die laatste maanden was gegroeid.

Jacques Sturm liet slechts een klein oeuvre na, maar verdient het te worden erkend als de veelbelovende kunstenaar van de jonge Belgische school die hij was.


Marc Schreuder

Juli 2023